„Państwo demokratyczne gwarantuje, że państwowa wizja dziejów podlega historycznej ewolucji, a nie rewolucyjnemu zawłaszczeniu przez mniejszość czy większość. Polityki historyczne kolejnych ustrojów demokratycznych pozostają ze sobą w sporze, lecz nie w konflikcie — jak to bywa w wypadku reżimów autorytarnych.”

„Powodów niskiego poziomu krytyki naukowej w naukach historycznych jest wiele. Jednym z nich jest sekciarska struktura korporacji historyków skutkująca między innymi pozorowaniem recenzowania prac na stopień naukowy. O ich ocenie decyduje częściej usytuowanie autora (promotora) w sekcie/koterii specjalności naukowej niż wartość poznawcza ocenianej pracy. W centrach tych koterii znajdują się dystrybutorzy dóbr, którzy kontynuując tradycje dynastyczne, namaszczani przez poprzedników, decydują o tym, kto jest dzisiaj dopuszczany do sekty, a kto nie.”

Wojciech Wrzosek, profesor nauk humanistycznych, metodolog nauk historycznych, w latach 1999–2020 kierownik Zakładu Metodologii Historii i Historii Historiografii w Instytucie Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Profesor senior UAM. Autor i redaktor 24 książek. Ostatnio opublikował: Historia — Kultura — Metafora. O myśleniu historycznym (2022); O interpretacji historycznej (2022), Wycinanki. Zbiór felietonów (t. I, 2022; t. II, 2024), Szkice metahistoryczne (2024 — wraz z Karoliną Polasik-Wrzosek). Od lat rozwija epistemologię historii jako teorię myślenia historycznego. Od roku 2021 ogłasza na łamach czasopisma internetowego ohistorie.eu cotygodniowy felieton.

WPROWADZENIE

Tom niniejszy składa się z czterech części. Zamieszczone w nim teksty rejestrują nurtujące mnie problemy humanistyki.

Część pierwsza to varia pt. „Dysputy i repliki”. Mianem dysput określam teksty uprzednio wygłaszane jako referaty okolicznościowe. Konferencyjne wystąpienia zostały przepracowane na potrzeby publikacji. Repliki to z kolei reakcje na publikacje innych autorów, w tym zwłaszcza na moje dokonania naukowe.

W pierwszym tekście części pierwszej skupiam uwagę na kilku tezach referatu wprowadzającego do konferencji historyka i metodologa historii Jana Pomorskiego. Próbuję wzbogacić jego kategorię mitologizacji o dodatkowe aspekty. Przypominam jej kulturowe uwikłania. Teksty drugi i trzeci odnoszą się do głośnej dyskusji o statusie i oczekiwaniach wobec historii najnowszej, która odbyła się onegdaj w Warszawie. W czwartym dyskutuję z niektórymi tezami głośnego The History Manifesto, którego autorami są David Armitage i Jo Guldi. Perswaduję, że przewaga śmiałości nad kompetencją pozwala na obrazoburcze apele. Manifest zyskuje rozgłos z racji na pochopność diagnozy o stanie nauk humanistycznych. Artykuł piąty i szósty to dyskusje z dwoma bodaj najobszerniejszymi prezentacjami krytycznymi mojej epistemologii historii. Filozof kultury Artur Dobosz spowodował przemyślenie przeze mnie niektórych moich idei, zwłaszcza koncepcji metafory historiograficznej. Autor ten czyni mi honor, stawiając w kontekście klasyków nowoczesnej dyskusji moją ideę metafory historiograficznej. Ja z kolei ujawniam słabości Dobosza w rozumieniu historiografii i uzupełniam problematykę o zagadnienia podjęte w dyskusji nad moją książką O myśleniu historycznym. Wielogłos o niej opublikował w 2014 roku kwartalnik „Sensus Historiae”. Teoretyk kultury i archeolog Henryk Mamzer poświęcił obszerny tekst mojemu tomowi felietonów pt. Wycinanki. Potraktował je całkiem serio. Sformułował tezę o moim panhistoryzmie i sprowokował mnie do rozważenia kilku istotnych dla nauk historycznych problemów. Znakomitą ilustracją kontrowersji między fundamentalistycznym wyznawcą tradycyjnej metodyki badania historycznego a metodologiem nauk historycznych jest moja replika w ostatnim rozdziale części pierwszej, tomu. Dyskusja ta ukazuje, że perspektywy poznawcze obu dyscyplin są niewspółmierne i można je dostrzec jedynie z perspektywy metametodologicznej.

W części drugiej, pt. „Zmowa w korporacji” analizuję finansowanie nauki za pomocą systemu grantowego. Korzystając z osobistych obserwacji i analiz materiałów, krytykuję przejawy „korporacyjnej solidarności” środowisk naukowych wraz ze specyficzną solidarnością w imię interesów władania i dysponowania pieniędzmi na badania naukowe w trybie bodaj zmowy grup trzymających władzę w wiedzy.

Groźba kolejnej — tym razem już ewidentnie „politycznie stronniczej” — reformy nauki, zwłaszcza nauk humanistycznych i ryzyko wprowadzenia w życie polityki historycznej rządzącej w latach 2015–2023 prawicy, to problematyka części trzeciej, pt. „O pieszczoszkach reżimu”. Tam znajdują się teksty opublikowane onegdaj na platformie ohistorie.eu.

Część czwarta to drobiazgowa krytyka głośnego podręcznika prof. Wojciecha Roszkowskiego Historia i teraźniejszość. Motto tej części — „To nie historia jest częścią religii, lecz religia jedynie fragmentem dziejów” — wyraża sedno mojej linii interpretacyjnej tego dzieła. Teksty od pierwszego do szóstego to krytyka tomu I, pozostałe dwa — tomu II.

Teksty te powstały w większości w ostatnim pięcioleciu. Pozostałe nie wcześniej niż w 2014 r.

Spis treści